W ostatnich dniach, w siódmym tomie serii „Bibliotheka Pigoniana” – wydawanej przez Karpacką Państwową Uczelnię w Krośnie, ukazała się najnowsza książka dra Tadeusza Łopatkiewicza pt. Najwcześniejsze relacje konserwatorskie o zabytkach Krosna i powiatu oraz ich autor Ludwik Mieczysław Lubicz Potocki (1810-1878).
Tadeusz Łopatkiewicz, Najwcześniejsze relacje konserwatorskie o zabytkach Krosna i powiatu oraz ich autor Ludwik Mieczysław Lubicz Potocki (1810–1878), Bibliotheca Pigoniana, t. 7, Krosno 2022, ss. 385, aneks, bibliografia, trzy indeksy, summary, ISBN 978-83-64457-72-2
Autor książki, na szerokim tle porównawczym, omawia początki państwowej opieki prawnej nad zabytkami w cesarstwie austriackim, w tym Galicji, przypadające na połowę wieku XIX. W 1853 roku powołano tu do życia pierwszą organizację konserwatorską – ck Komisję Centralną dla Badania i Konserwacji Budowli Pomnikowych w Wiedniu – która w trzy lata później mianowała na stanowiska konserwatorów krajowych Franciszka Strońskiego (1803-1864) – dla zabytków Lwowa i Galicji Wschodniej oraz Pawła hr. Popiela (1807-1892) – dla jej części Zachodniej i samego Krakowa. Franciszek Stroński, który nie rozwinął jednak szerszej działalności konserwatorskiej, został po swej śmierci zastąpiony na urzędzie przez Ludwika Mieczysława Potockiego (1810-1878), powstańca listopadowego i właściciela ziemskiego na Podolu, żywo zainteresowanego historią i jej artystycznymi przejawami. Potocki znany był w Galicji od 1851 roku ze wspaniałomyślnego podarowania krakowskim zbiorom publicznym kamiennego posągu Światowida, wczesnosłowiańskiego zabytku odnalezionego w rzece Zbrucz, a jego nominacja konserwatorska okazała się wkrótce posunięciem nad wyraz trafnym. W kolejnych latach Potocki, nowo mianowany w 1864 roku ck konserwator, rozwinął bardzo szeroką działalność organizacyjną, zapraszając do współpracy zarówno władze samorządowe Galicji Wschodniej, jak i duchowieństwo wszystkich obrządków oraz właścicieli ziemskich zainteresowanych artystyczną przeszłością Rzeczypospolitej. Potocki, wypełniając zalecenia wiedeńskiej Komisji Centralnej, podjął również pierwsze prace konserwatorskie przy zabytkach Galicji, finansowane po części z budżetu krajowego, zainicjował też pionierskie działania inwentaryzacyjne wobec pomników artystycznej przeszłości tych ziem. Z tą właśnie działalnością wiążą się najwcześniejsze w dziejach relacje konserwatorskie o zabytkach Krosna i okolic, przygotowywane przez Mieczysława Potockiego na podstawie osobiście prowadzonych objazdów terenowych. Niektóre ze swych relacji i sprawozdań konserwatorskich publikował on po niemiecku – w roczniku Konserwatorskiej Komisji Centralnej w Wiedniu, inne po polsku – w wydawnictwach lwowskiego Ossolineum, niektóre zaś zachowały się w rękopisie i dopiero w niniejszej książce zostały po raz pierwszy wydane drukiem.
Niezwykle interesującym źródłem do poznania działalności Ludwika Mieczysława Potockiego jest jego Dziennik konserwatorski, prowadzony skrupulatnie w latach 1866-1878, odnotowujący całość służbowej korespondencji konserwatora. Krótkie notatki tego Dziennika, odnoszące się do wysyłanej i otrzymywanej korespondencji konserwatorskiej, pozwalają zorientować się w podziwu godnej aktywności Potockiego na polu ochrony, inwentaryzacji oraz renowacji zabytków architektury, malarstwa i rzeźby, a także opieki nad zbiorami archiwalnymi, w tym kapitalnej wartości Aktami Grodzkimi i Ziemskimi tzw. Archiwum Bernardyńskiego we Lwowie.
W książce swej Tadeusz Łopatkiewicz zebrał wszystkie zachowane do dziś teksty Potockiego traktujące o zabytkach Krosna i regionu, pochodzące z lat 1865-1878. Źródłowe relacje z XIX wieku opatrzone zostały obszernymi komentarzami odautorskimi, zamieszczonymi w aparacie przypisowym, zestawiającymi współczesną wiedzę o przeszłości artystycznej Krośnieńskiego. Korzystanie z tomu niezwykle ułatwiają trzy indeksy, pozwalające na swobodne poruszanie się w bardzo obszernej problematyce książki. Z uwagi na to, że wiedza o życiu i działalności Ludwika Mieczysława Potockiego pełna jest dzisiaj białych plam, rozważania na kanwie jego tekstów zabytkoznawczych uzupełnione też zostały o obszerny rozdział poświęcony biografii tego wybitnego konserwatora, zrekonstruowanej z wykorzystaniem wszelkich informacji odnalezionym w toku szerokiej kwerendy źródłowej prowadzonej w archiwach lwowskich, wrocławskich, krakowskich i warszawskich. Wszystko po to, aby tego fascynującego a niesłusznie zapomnianego dziś człowieka pokazać we właściwym świetle, jako zasłużonego pioniera konserwatorstwa zabytków w Polsce.
Książka Tadeusza Łopatkiewicza spotkała się z bardzo pochlebną recenzją prof. dra hab. Piotra Krasnego z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego:
Recenzja wydawnicza książki dr. Tadeusza Łopatkiewicza
Najwcześniejsze relacje konserwatorskie o zabytkach Krosna i powiatu oraz ich autor Ludwik Mieczysław Lubicz Potocki (1810-1878)
Badania nad początkami starożytniczych bądź naukowych zainteresowań sztuką polską w XIX wieku koncentrowały się przez wiele lat na podejmowaniu i rozwoju takich działań w środowisku uniwersyteckim lub na organizowaniu ich przez specjalne sekcje towarzystw naukowych. Dr Tadeusz Łopatkiewicz stara się od lat zmienić lub uzupełnić taki punkt widzenia, akcentując w swoich studiach inicjatywy pojedynczych osób, które nieraz potrafiły pobudzić instytucje do podjęcia poważnych prac badawczych, albo też zdołały nadać właściwy rozmach rachitycznym przedsięwzięciom instytucjonalnym.
Znaczne zasługi na tym drugim polu położył bohater recenzowanej książki, Mieczysław Potocki, który potraktował poważnie obowiązki, spoczywające na nim jako na jednym z konserwatorów Galicji Wschodniej. Dzięki wnikliwym kwerendom Łopatkiewicza dowiedzieliśmy się, że ów ziemianin, nie mający formalnego wykształcenia historyczno- artystycznego lub archeologicznego, przygotował nie tylko pierwsze wnikliwe opisy zabytków w kilku powiatach Galicji oraz w położonym poza jej granicami Zamościu, ale podjął także refleksję nad problematyką inwentaryzacji „pamiątek przeszłości”. Łopatkiewicz przygotował staranną krytyczną edycję tekstów Potockiego (skoncentrowanych głównie – choć nie tylko – na zabytkach z rejonu Krosna), zarówno pozostających w rękopisie, jak i ogłoszonych drukiem w trudno dostępnych dziś czasopismach, podejmując ponadto wysiłek przełożenia jednego artykułu z niemieckiego. W książce została zastosowana formuła edycji tekstów archiwalnych do dziejów polskiej historiografii artystycznej wypracowana i wydoskonalona przez Piotra i Tadeusza Łopatkiewiczów przy okazji edycji inwentarzy zabytków powiatów galicyjskich, opracowanych pod kierunkiem Tomkiewicza. Zastosowanie takiego rozwiązania jest w pełni zrozumiałe, ale nie sugeruje bynajmniej, że Tadeusz Łopatkiewicz, przygotował swoją najnowszą książkę „na boku” swoich głównych badań. Praca ta – niezwykle rzetelna w prezentacji dokumentów – przewyższa bowiem wcześniejsze wydawnictwa Łopatkiewiczów starannością i wielowątkowością komentarza, ukazującego szeroki intelektualny i organizacyjny kontekst działalności inwentaryzatorskiej Potockiego. Tadeusz Łopatkiewicz zidentyfikował przede wszystkim w przekonujący sposób inspiracje dla działań i wypowiedzi tego autora, zarówno w osiągnięciach środowiska wiedeńskiego, odgrywającego około połowy wieku XIX pierwszoplanową rolę w określaniu zasad inwentaryzacji zabytków, jak i w skromnych działaniach galicyjskich instytucji, starających się przyswoić austriackie wzorce. Ważną – i bez wątpienia słuszną – konstatacją recenzowanej książki jest także stwierdzenie, że Potocki pozostawał wprawdzie samoukiem, czerpiącym wiedzą z bezpośredniego oglądania dziel sztuki, ale wykazał się nadzwyczajnym talentem w tej dziedzinie, co pozwoliło wykroczyć jego ustaleniom poza wąskie ramy tradycyjnego romantycznego starożytnictwa.
Książka Łopatkiewicza jest więc nie tylko bardzo udaną edycją tekstów z wczesnej fazy rozwoju polskiej historiografii artystycznej, ale także ważnym przyczynkiem do badań nad jej dziejami. Po recenzowane dzieło powinni sięgnąć nie tylko historycy sztuki, ale także badacze dziejów nauki w Galicji, a nawet historii politycznej tej prowincji. Ustalenia Łopatkiewicza na temat roli Potockiego w określeniu wartości i zabezpieczeniu posągu Światowida ze Zbrucza przyciągną zaś bez wątpienia bardzo mocno uwagę archeologów i badaczy dziejów archeologii w Polsce. Książka może zainteresować również wszystkich miłośników zabytków Polski południowo-wschodniej, pokazując im w jaki sposób patrzono przed półtora wiekiem na „pamiątki przeszłości”, które z czasem weszły do ogólnopolskiego lub regionalnego kanonu zabytków.
Jestem więc w pełni przekonany, że recenzowana książka zasługuje na publikację i popieram gorąco wszelkie działania zmierzające do realizacji tego przedsięwzięcia.
Kraków, 21 marca 2022
prof. dr hab. Piotr Krasny
Instytut Historii Sztuki
Uniwersytetu Jagiellońskiego